Με αφορμή την Ημέρα της Γυναίκας
και ένα ντοκουμέντο για τη γυναικεία εκπαίδευση στην Ελλάδα,
το οποίο φέρει ημερομηνία: 8 Μαρτίου 1840
Αν και από τα πρώτα χρόνια της σύστασης του Ελληνικού
Κράτους εκδηλώθηκαν πρωτοβουλίες για την εκπαίδευση των γυναικών, η δημιουργία
σχολείων για κορίτσια καθυστέρησε ιδιαίτερα, ενώ ο ταξικός χαρακτήρας τους ήταν
ιδιαίτερα έντονος.
Μέχρι το 1830 είχαν ιδρυθεί σχολεία για κορίτσια σε Αθήνα,
Ναύπλιο, Άργος, Ερμούπολη και Αίγινα, με την ευθύνη εταιρειών (Φιλόμουσος), Δήμων (Ερμούπολη), ιδιωτών (Δανέζη, Φανδρίδης)
και ξένων ιεραποστόλων (Κόρκ, Χίλντερ, Χιλ).
Η κατανομή αυτή θεωρείται ότι βοήθησε στην απεξάρτηση της γυναικείας
εκπαίδευσης από τα μοναστήρια και τις εκκλησίες, αλλά και στην εξάρτηση από την
ιδιωτική πρωτοβουλία. Με αυτόν τον τρόπο βέβαια κανείς δεν μπορεί να ισχυρισθεί
ότι σταμάτησε και ο θρησκευτικός προσηλυτισμός, αν κρίνουμε την εξέλιξη των παρθεναγωγείων.
Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που είχαν να αντιμετωπίσουν
την εποχή εκείνη, πέρα από τη επιφυλακτικότητα της κοινωνίας απέναντι στη
μόρφωση των γυναικών, ήταν η έλλειψη δασκάλων, καταφεύγοντας έτσι στην
αλληλοδιδακτική μέθοδο. Αναφέρεται ότι οι πρώτες δασκάλες ήρθαν από την Κρήτη,
ενώ το πρώτο ιδιωτικό σχολείο για κορίτσια, της Ελένης Δανέζη, οργανώθηκε
σύμφωνα με τα επτανησιακά πρότυπα. Αξιοσημείωτο είναι επίσης ότι τα μεγαλύτερα
ποσοστά μαθητριών σημειώθηκαν στα νησιά του Αιγαίου.
Άλλωστε, στην Ερμούπολη ιδρύθηκε και το πρώτο σχολείο Μέσης Εκπαίδευσης για
κορίτσια (1830) σε μια εποχή που οι σπουδές στη βαθμίδα αυτή θεωρούνταν «ανώτερες». Ακολούθησαν αντίστοιχα
σχολεία σε Αθήνα και Ναύπλιο με πρωτοβουλία κυρίως δυτικών ιεραποστόλων.
Έτσι, ενώ η στοιχειώδης εκπαίδευση άρχισε δειλά να παρέχεται
στις γυναίκες από την Πολιτεία, η «ανώτερη» εκπαίδευση είχε καθαρά ταξικό
χαρακτήρα εφόσον στα σχολεία αυτά φοιτούσαν οι κόρες των «καλών οικογενειών», δηλαδή
των πλουσίων, μαθαίνοντας πώς θα γίνουν καλές σύζυγοι, μητέρες και
οικοδέσποινες.
Η ανάγκη για δευτεροβάθμια εκπαίδευση των κοριτσιών άρχισε
να αναδεικνύεται από το 1890. Μάλιστα, την ίδια χρονιά εισήχθη και η πρώτη
γυναίκα στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστήμιου. Η αλλαγή προς τον 20ο
αιώνα χαρακτηρίσθηκε από τη δράση εκπαιδευτικών γυναικών (Παρρέν, Λασκαρίδου,
Λεοντιάς, Κεχαγιά) αλλά και των
Δελμούζου και Γληνού στην κατεύθυνση της μόρφωσης των Ελληνίδων.
Τελικά, για τη θεσμοθέτηση ισότιμης πρόσβασης των γυναικών στο
δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα, χρειάστηκε
ακριβώς ένας αιώνας (1929) αλλά για την κοινωνική αποδοχή του θεσμού ακόμα περισσότερα
χρόνια.
Ένα από τα πρώτα ιδιωτικά σχολεία γυναικών στη νεοσύστατη
Ελλάδα, ιδρύθηκε από τη Γαλλίδα παιδαγωγό Σαρλότ Βολμεράνζ, η οποία
εγκαταστάθηκε στο Ναύπλιο το 1831 έχοντας δουλέψει προηγούμενα στη Ρωσία. Εκεί
με την υποστήριξη του Καποδίστρια λειτούργησε ένα ιδιωτικό σχολείο προσφέροντας
ταυτόχρονα εκπαίδευση και σε ένα μικρό αριθμό «απόρων κορασίδων».
Μετά την έλευση του Όθωνα μετονόμασε το σχολείο της σε «Βασιλικό»
και υποβάλλοντας υπόμνημα σχετικά με την οργάνωσή του, πετυχαίνει τη λειτουργία
του με επιχορήγηση υπό μορφή υποτρόφων (μεταξύ αυτών και οι κόρες του Γ.
Καραϊσκάκη). Τελικά, το 1836 το σχολείο μεταφέρεται στην Αθήνα και το 1840 η
ιδρυτής το εγκαταλείπει για να κλείσει το 1852 προωθώντας τις μαθήτριες στο Αρσάκειο.
Το ακόλουθο ντοκουμέντο σχετικά με τη λειτουργία του εν λόγω
παρθεναγωγείου, όχι μόνο αναδεικνύει την ταξικότητα στη γυναικεία εκπαίδευση εκείνα
τα χρόνια, αλλά και τη διαπλοκή γύρω από τις επιχορηγήσεις σε μια εποχή που
πολλοί σήμερα μνημονεύουν, θεωρώντας ότι αν συνέχιζε η βαυαρική κατοχή, σήμερα
μπορεί να είχαμε …κράτος.
Προς την Αυτόν Μεγαλειότητα τον Βασιλέα
Η επί των Εκκλησιαστικών και της Δ. Εκπαιδεύσεως Γραμματεία
της Επικρατείας
Εν Αθήναις την 8
Μαρτίου 1840
Περί ανωτέρου εκπαιδευτηρίου των κορασιών
Μεγαλειότατε
Λαμβάνω την τιμήν να επισυνάψω ενταύθα αναφοράν της
διευθύντριας του σχολείου των κορασιών Κας Βολμεράνζ, εξαιτουμένης την
συμπλήρωσιν των θέσεων όσαι έμειναν κενοί εις το κατάστημά της.
Εις την περίστασιν ταύτην χρεωστώ να υπενθυμίσω εις την Υ.Μ.
ότι δια τον από 7/19 9βρίου 1835 και υπ' αρ. 24732 Β. Διατάγματος είχον συστηθή
εις το κατάστημα της Κας Βολμεράνζ 24 θέσεις υποτρόφων της Κυβερνήσεως, ων αι
μεν 16 επί πλήρει συντάξει, αι δε 8 επί ημισεία. Εις την υπόσχεσιν ταύτην της
Κυβερνήσεως πεποιηθυία η διευθύντρια, ενοικίασεν οίκον ανάλογον, και διωργάνισε
το κατάστημά της, και υπελόγισε τα έξοδά της προς τον αριθμόν τούτον των
μαθητριών.
Αλλ' επί του προκατόχου μου γυνή τις του όχλου (πλύστρα το επάγγελμα), της οποίας η θυγάτηρ
είχε συγκαταταχθή μετά των υποτρόφων της Κυβερνήσεως, εκίνησε βαρείας κατηγορίας κατά τον καταστήματος. Επιτροπή
διορισθείσα παρά της Γραμματείας δια να ερευνήση περί αυτών, τας εύρεν άτοπους
συκοφαντίας, και τας παρέστησεν ως τοιαύτας. Άλλη δευτέρα επιτροπή, διορισθείσα
δια να ανακάλυψη τι περισσότερον από την πρώτην, ηναγκάσθη να συνομολογήση τα
υπ΄ εκάστου ρηθέντα, ως η Γραμματεία δεν ηδυνήθη ν΄ αποφυγή να εκθέση τούτο εις
την Υ.Μ. δια της από 9 Οκτωβρ. 1839 και υπ' αρ. 26196, 28049, 28447 αναφοράς
της.
Μ' όλον τούτο επί τη προφάσει των κατηγοριών τούτων δεν
έγινεν ουδεμία πρότασις περί αντικαταστάσεως διαφόρων κορασιών, των οποίων εκ
διαφόρων περιστάσεων είχον μείνει αι θέσεις κεναί, ούτω ενώ η διευθύντρια
εκράτη κατάστημα δια εικοσιτέσσαρα κοράσια και κατέβαλλε την δαπάνην όση
απαιτείται δια τον αριθμόν τούτον, είχε δεκαεπτά μόνον υποτρόφους, και δια
τόσας επληρώνετο.
Ενταύθα χρεωστώ να παρατηρήσω ότι και λόγον δυσαρέσκειας αν
είχεν η Κυβέρνησις κατά του καταστήματος τούτου, δίκαιον ήτο ν' αναγγείλη αυτόν
εις την διευθύντριαν, να την ειδοποίηση ότι το κατάστημά της έμελλεν ή να
διαλυθή παντάπασιν ή να ελαττωθή, ουχί όμως να τη ελαττώση την υποσχεθείσαν
πρόσοδον χωρίς να την ειδοποίηση εγκαίρως δια να διάταξη τα των εξόδων της
αναλόγως.
Η σύμβασις της Κυβερνήσεως μετά της διευθύντριας είναι
υποχρεωτική δι' αμφότερα τα μέρη, δια τούτο θεωρώ ότι δικαίως απαιτεί ή Κα
Βολμεράνζ να τη δοθώσιν αι επτά από το κατάστημά της ελλείπουσαι υπότροφοι, και
να αποζημιωθή δι' όσον καιρόν αύται έλλειψαν, και η Κα Βολμεράνζ έπαυσε λαμβάνουσα
την σύνταξίν των, χωρίς όμως δια τούτο να ελαττώση (επαισθητώς τουλάχιστον) τα έξοδά
της, διότι την αυτήν οικίαν, την αυτήν θεραπείαν και τους αυτούς διδασκάλους επλήρωνε
πάντοτε. Η κατά τον τρόπον τούτον καθυστερούσα
ποσότης εις την διευθύντριαν συμποσούται, από τον Μαΐου μηνός του 1838,
μέχρι τέλους Ιανουαρίου έ.έ. εις Δραχμ. 3430.
Αλλ' ενώ αφ' ενός νομίζω αναμφισβήτητον ότι τα περί του
σχολείου τούτον χαιρεκάκως διαδοθέντα
ήσαν ψεύδη, και θεωρώ ως χρέος απαραίτητον
της Κυβερνήσεως να δικαίωση αυτό, αφ' έτερον απέχω πολύ του να θεωρώ την
κατάστασιν αυτού ως καλώς έχουσαν, και τον οργανισμόν του ως αναπληρούντα
και μέρος καν των κατά τούτο αναγκών της ελληνικής κοινωνίας.
Δημοτικά κορασιών σχολεία υπάρχουν ήδη εις διαφόρους της
Ελλάδος πόλεις και η σύστασις αυτών εναπόκειται εις τους δήμους. Αλλά προ πολλού εγένετο επαισθητή η ανάγκη
συστάσεως σχολείου ανωτέρου, όπου να δίδεται εις τα κοράσια εντελής αγωγή
ελευθέριος, και να διδάσκωνται εις αυτά τα εγκύκλια μαθήματα.
Η ύπαρξις τοιούτου
σχολείου είναι εις την Ελλάδα αναγκαιότερα ή εις παν άλλο μέρος, διότι ενταύθα οι διδάσκαλοι είναι σπάνιοι, και επομένως οι γονείς δεν δύνανται να
εκπαιδεύσωσι τα κοράσιά των οίκαδε.
Δια τον λόγον τούτον ήτον
ανάγκη να συστηθή παιδευτήριον δια εκατόν
κοράσια τουλάχιστον, ώστε όλαι αι
πρώτισται και οπωσούν ευκατάστατοι οικογένειαι να δύνανται να εμπιστεύωνται
τας θυγατέρας των εις αυτό.
Προς τούτο πρέπει το παιδευτήριον να προμηθεύη άνετον την ενδιαίτησιν,
καθαράν και επαρκή την τροφήν και την ενδυμασίαν, και αγωγήν αρτίαν καθ' όλα τα
μέρη της. Τοιούτο δεν ην το κατάστημα της Κας Βολμεράνζ.
Η Κυβέρνησις παρεχώρησεν εις αυτήν εικοσιτέσσαρα κοράσια δια
να εμψύχωση το κατάστημά της, άλλα το κατάστημα όλον περιωρίσθη εις τα
εικοσιτέσσαρα ταύτα κοράσια. Ο λόγος δε τούτον ην ότι η διευθύντρια την μεν επιστασίαν περιώρισεν εις εαυτήν και εις θετήν
τίνα θυγατέρα της μόνον, την δε διδασκαλίαν εις εαυτήν πάλιν και εις μαθητήν
τίνα του Γυμνασίου, όστις εδίδασκε την ελληνικήν εις το κατάστημά της.
Τοιαύτα στοιχεία δεν επλήρουν τας εύχάς των γονέων, ουδέ η δίαιτα εις το
κατάστημα ήτον τοιαύτη ώστε να ελκύση αυτούς δια να εμπιστευθώσι των θυγατέρων
των την ανατροφήν εις αυτό.
Δια τους λόγους τούτους νομίζω εκ των ων ουκ άνευ, πριν ή
δοθώσιν άλλαι μαθήτριαι εις την Καν Βολμεράνζ, να προσκληθή αυτή να οργανίση το
κατάστημά της εις εντελώς άλλας, μάλλον εκτεταμένας ή εντελεστέρας βάσεις, ή αν
δεν δύναται ν' αναλάβη τούτο, να τη δοθή
προθεσμία μέχρις ης να διάθεση τα καθ' εαυτήν, και τότε να προσκληθή αντ'
αυτής άλλη, ιδίαις Ελβετίς, ήτις να οργανίση εν ανώτερον εκπαιδευτικόν
κατάστημα δια τα κοράσια.
Η σήμερον διδομένη σύνταξις δι΄ έκαστον των εκπαιδευομένων
κορασιών παρά τη Κα Βολμεράνζ είναι εκ Δρχ. 70 κατά μήνα. Νομίζω ότι η ποσότης αυτή πρέπει ν' αυξηθή εις Δρχ. 80,
δια να οργανισθή το κατάστημα κατά το έγκλειστον σχέδιον, ως ο επισυνημμένος προϋπολογισμός αποδεικνύει.
Η Κυβέρνησις πληρώνει σήμερον είκοσι πλήρεις συντάξεις εις
το κατάστημα της Κυρίας Βολμεράνζ, διανεμημένος εις εικοσιτέσσαρα κοράσια. Αν
θέλη να υποστήριξη δραστηριώτερον το εντελέστερον τούτο κατάστημα, δύναται να αυξήση
εις 24. τον αριθμόν των συντάξεων, διανέμων αατάς εις 38. κοράσια εις 4.
κλάσεις ως ακολούθως:
Α.- 12. με πλήρη
σύνταξιν
Β.- 8 με 3/4
Γ. - 6 με 1/2
Δ.- 12 με 1/4
Το περιπλέον της
δαπάνης της Κυβερνήσεως επί ταις μέχρι τούδε, έσται εκ τριακοσίων εξήκοντα Δρχ. μόνον κατά μήνα.
Ετέρα πηγή βεβαίου
πορισμού δια το κατάστημα τούτο δύναται να είναι και η Φιλεκπαιδευτική Εταιρία, ήτις εις την περίστασιν συστάσεως ανωτέρου
εκπαιδευτηρίου, δεν θέλει έχει ανάγκην να διατηρή το τοσούτον δαπανηρόν της
σχολείον, το οποίον και εις τον σκοπόν της ξένον φαίνεται, και ούτε έφθασε,
ούτε δύναται να φθάσει εις την απαιτουμένην εντέλειαν.
Θέλει δε περιορισθή και αυτή πέμπουσα αριθμόν τίνα υποτρόφων
εις το δημόσιον παιδευτήριον. Κατά τον τρόπον τούτον το κατάστημα έχον περί τας
πεντήκοντα υποτρόφους της Κυβερνήσεως και της Εταιρίας, δύναται να οργανισθή με τρόπον ώστε να εμπιστεύωνται
εις αυτό αι πρώτισται ελληνικοί οικογένειαι των θυγατέρων των την ανατροφήν.
Υποσημειούμαι, με βαθύτατον σέβας της Υ. Μεγαλειότητας!
Ταπεινότατος και ευπειθέστατος
πιστός υπήκοος και υπηρέτης
Ο επί των Εκκλησιαστικών κ.τ.λ. Γραμματείας
Α. Ρ. Ραγκαβής Ν.
Γ. Θεοχάρης
Σημείωση
Ο Αλέξανδρος Ραγκαβής την περίοδο 1831-1841 υπηρέτησε ως
Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας, επεξεργαζόμενος σχέδιο για την
οργάνωση της Μέσης Εκπαίδευσης και του Πανεπιστημίου, ενώ ο Νικόλαος Θεοχάρης ήταν υπουργός επί των
Εσωτερικών, των Εκκλησιαστικών και της Δημοσίας Εκπαιδεύσεως. Ο ίδιος διατελέσει
υπουργός σε πέντε κυβερνήσεις από το 1834 έως το 1862 και καταγόταν από την Καστοριά.
Πηγές
-Ζιώγου-Καραστεργίου Σ. (1986) Η μέση εκπαίδευση των
κοριτσιών στην Ελλάδα (1830-1893), Ιστορικό Αρχείο Ελληνικής Νεολαίας, Γενική
Γραμματεία Νέας Γενιάς, Αθήνα.
-Βουρνάς, Τ. (1999) Ιστορίας της Νεώτερης Ελλάδας, τ. Α΄, Πατάκης,
Αθήνα.
-Σχολείο Θηλέων της Σαρλότ Βολμεράνζ (Charlotte Volmerange)
στο Ναύπλιο, Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας & Πολιτισμού.
-Δημόσιο Αλληλοδιδακτικό Σχολείο Άργους (1828-1832), Αργολική Αρχειακή Βιβλιοθήκη Ιστορίας &
Πολιτισμού
-Ίδρυμα Γληνού
