Αυλαία, ασύστατοι! Αιμορραγούν ως και οι πέτρες, σ’ αυτόν τον άνυδρο καιρό! ΑΥΛΑΙΑ (Γ. Μπλάνας, Στασιωτικό 53o)

30/4/09

Γιάννης Ρίτσος: Μεταθανάτια πρωτοπορία


Yannis Ritsos © Niki Tupaldou
.
Πριν λίγες ημέρες έλαβα μέσω του ηλεκτρονικού ταχυδρομείου μια τιμητική, ευγενική πρόσκληση από την κ. Αγγελική Κώττη, τη γνωστή μας ιστολόγο «Εαρινή Συμφωνία» [1] το περιεχόμενο της οποίας αφορούσε τη γενέθλια Εργατική Πρωτομαγιά για τον Γιάννη Ρίτσο[2]. Και πιο συγκεκριμένα να αφιερώσουμε τις οθόνες μας στον μεγάλο μας ποιητή στη μνήμη του οποίου είναι αφιερωμένη η φετινή χρονιά. Πράγματι, το 2009 ανακηρύχθηκε έτος Ρίτσου[3] . Ωστόσο όσο το ακούσατε εσείς άλλο τόσο κι εμείς. Με αφορμή λοιπόν, αυτή τη «σιωπή ιχθύος» της Πολιτείας, ξεκίνησε η πρωτοβουλία. Ευχαριστώ θερμά την Αγγελική για την πρόσκληση και της εύχομαι, και από εδώ, η επανέκδοση του έργου της για τον Γιάννη Ρίτσο [4] να τύχει της ίδιας ανταπόκρισης από το κοινό, όπως και την πρώτη φορά.

Ωστόσο η απουσία τιμητικών εκδηλώσεων για τον Γιάννη Ρίτσο προσωπικά δεν με εκπλήσσει. Φαντάζομαι και τους περισσότερους από εσάς. Ο Γιάννης Ρίτσος ήταν κομμουνιστής. Έλληνας κομμουνιστής. Αυτό πιστεύω ότι τα εξηγεί όλα. Αλλά ας αφήσω να το εξηγήσει καλύτερα ο Γιώργος Μπλάνας [5] με αποσπάσματα του κειμένου του που δημοσιεύθηκε τον Φεβρουάριο στις «Αναγνώσεις» της «Αυγής» [6] υπό τον τίτλο «Μεταθανάτια πρωτοπορία».
.

Yannis Ritsos © Niki Tupaldou

.

Ο Γιάννης Ρίτσος είναι μια από τις μετρημένες στα δάχτυλα περιπτώσεις Ελλήνων ποιητών, που το έργο τους μνημειώθηκε στη βάση των προβλημάτων που δημιούργησε. Είναι περιττό νομίζω να επαναλάβουμε πως οι περισσότεροι σημαντικοί ποιητές μας ακολούθησαν την ίδια μοίρα. Από τον Σολωμό και τον Κάλβο, μέχρι τον Καβάφη και τον Καρυωτάκη, οι περιορισμένοι ορίζοντες της κρατικοδίαιτης ελληνικής κριτικής κάρπισαν ως επί το πλείστον απορίες. Το φαινόμενο αυτό είναι φυσικό, αν αναλογιστούμε την επιμονή με την οποία η ποίηση αναγνωριζόταν ως ένα από τα «αιώνια» χαρακτηριστικά μιας, κατά το μάλλον ή ήττον, παιδαριώδους ελληνικότητας.

Έτσι, δεν μας αφορούσε η σχέση του Σολωμού με τον γερμανικό ιδεαλισμό, η σχέση του Κάλβου με την αριστερά του Διαφωτισμού, η σχέση του Καβάφη με την αμφισβήτηση του ιστορικού ως υπερατομικού παράγοντα, η σχέση του Καρυωτάκη με το πολιτικό ως στοιχείο υπαρκτικής προοπτικής. Μας ενδιέφερε μόνο η λειτουργία της ποίησης στο εσωτερικό μιας κλειστής, περιορισμένης γεωγραφικά, ιστορικής οντότητας, η οποία αποφάσισε πως της αρκούσε ένας συνδυασμός ανατολίτικης θεοκρατίας και ευρωπαϊκού απολυταρχισμού -δύο ιστορικά μορφώματα καταδικασμένα- για να συντηρήσει τη ληστρική ολιγαρχία της.

Το νεοελληνικό κράτος, από ένα σημείο της συγκρότησής του, υπήγαγε κάθε μορφή λόγου και πράξης στις μεταμορφώσεις μιας υπερούσιας μονάδας: ένα έθνος, ένας θεός, ένας άρχοντας, μία γλώσσα και, φυσικά, μία λογοτεχνία με όργανο τη γλώσσα των προγόνων μας -ή τη μία γνήσια δημοτική του ενός λαού, μετά την εμφάνιση του δημοτικιστικού δογματισμού- και αποκλειστικό θέμα τη μοίρα του έθνους.

Τέτοιο ήταν -τουλάχιστον μέχρι το 1975- το περιβάλλον εντός του οποίου δημιούργησε το μεγαλειώδες έργο του ο Γιάννης Ρίτσος, ακολουθώντας τη μοίρα των περισσοτέρων ποιητών της γενιάς του. Η αναγνώριση του Γιώργου Σεφέρη ως ανανεωτή, διαμορφωτή και ηγέτη της ποίησής μας μετά το 1930, με την επίμονη πρωτοβουλία του Ανδρέα Καραντώνη, ενός μετριότατου κριτικού αλλά ενεργητικότατου προπαγανδιστή της ελληνικής ιστορικής μοναδικότητας, ανέστειλε κάθε δυνατότητα πολιτισμικής ανάπτυξης των στοιχείων του πραγματικού ελληνισμού, του ελληνισμού που χειμαζόταν σε συνθήκες απόλυτης ποδηγέτησης των χαρακτηριστικών του.

Η λατρεία της αυτοδιάθεσης του ατόμου, μέσω της συνεχούς αμφισβήτησης των πολιτικών θεσμών, το χαρακτηριστικό που επέτρεψε στους λαούς της Ευρώπης να περάσουν από τον Διαφωτισμό στην έμπρακτη οικοδόμηση δημοκρατιών, καταπνίγηκε αιματηρά στην Ελλάδα, ώσπου διαμορφώθηκε μια εκτρωματική κοινωνική συνείδηση, με αυστηρές αρχές που δεν στηρίζονται σε κανένα λογικό σχήμα. Συνεπώς, δεν ήταν παράδοξο το γεγονός πως η κριτική της λογοτεχνίας δεν κατάφερε ποτέ να περάσει στο θεωρητικό επίπεδο.

Κάθε νέα ποιητική φωνή με κάποιο υπολογίσιμο έρεισμα στο κοινό των αυτόνομων -και όχι καθοδηγούμενων από την εκπαίδευση- αναγνωστών, περνά από τα παρακάτω στάδια: καθύβριση, αποσιώπηση, μερική αποδοχή, εθνικοποίηση, συρρίκνωση, απόσυρση. Δεν είναι η κατάλληλη ευκαιρία να αναπτύξουμε τον όλεθρο που έσπειραν και σπέρνουν αυτά τα στάδια εξόντωσης του ποιητή μέσα στον απαράδεκτο χυλό μιας φανταστικής ελληνικότητας που δεν έχει καμιά σχέση με τη δυναμική των σύγχρονων Ελλήνων.
.
.
Έπρεπε όμως να τα αναφέρουμε, γιατί το έργο του Γιάννη Ρίτσου, εξαιρετική περίπτωση προσφοράς στην παγκόσμια λογοτεχνία, κρίνεται ακόμα στη βάση κοινών τόπων, οι οποίοι συνεχίζουν να κρατούν την ελληνική ποίηση στο περιθώριο της ευρωπαϊκής πνευματικής ζωής, ικανοποιούν όμως το συντεχνιακό ναρκισσισμό μιας πνευματικής ελίτ τραγικά συντηρητικής.

Σύμφωνα με αυτούς τους κοινούς τόπους, ο Ρίτσος έγραψε πάρα πολλά ποιήματα -ενώ οι ποιητές θα έπρεπε να γράφουν πολύ λίγα- έγραψε μεγάλα ποιήματα -ενώ οι ποιητές θα έπρεπε να γράφουν μόνο μικρά ποιήματα- είχε πολιτική διάσταση -ενώ οι ποιητές δεν θα έπρεπε ν’ ασχολούνται με την πολιτική- δεν καταδίκασε το σταλινικό καθεστώς -ενώ οι μεγάλοι ποιητές θα έπρεπε να το έχουν καταδικάσει.

Σαν να λέμε, τα προβληματικά στοιχεία της ποίησης του Γιάννη Ρίτσου είναι ακριβώς οι αρετές του αρχαίου ελληνικού λόγου. Όσο για το τελευταίο, την καταδίκη του Στάλιν, αποτελεί μια ανόητη παρατήρηση, αφού εξετάζει την αξία ενός ποιητικού έργου με κριτήριο την πολιτική πρακτική του δημιουργού του. Σ’ αυτήν την περίπτωση, τα 2/3 των ποιητών του σύγχρονου κόσμου θα έπρεπε να απορριφθούν.

© Photography Studio Zoom Christos Zouliatis

/

Είναι προφανές πως αν ο Ρίτσος δεν είχε τη συμπαράσταση των ομοϊδεατών του, σήμερα η τρομερή επαρχία μας θα τον είχε εξαφανίσει από προσώπου γης. Αν δεν διάβαινε το κατώφλι της Ελλάδας μέσω της παγκόσμιας αριστερής διανόησης, δεν θα είχε ούτε τη μοίρα του Βιζυηνού, του Σικελιανού, του Καρυωτάκη, του Βάρναλη, ποιητών απέναντι στους οποίους η «επίσημη» ελληνική κριτική έδειξε εν πολλοίς την αμάθεια και εν ολίγοις την αντιπνευματικότητά της.

Ωστόσο, το κολοσσιαίο -και από πολλές απόψεις υπεράνθρωπο- έργο του Ρίτσου διαμόρφωσε μια πνευματική επικράτεια η οποία παρέκαμπτε τον ιστορικό αυτισμό της νεοελληνικής σκέψης και συνέδεε την αρχαία με τη νεώτερη Ελλάδα στη βάση της παγκόσμιας σημασίας της πρώτης. Κλειδί αυτής της σύνδεσης ήταν το άτομο, η υπαρκτική μονάδα και η προσπάθειά της να αδράξει και να συγκρατήσει τον αποχρώντα λόγο της παρεύρεσής της μέσα στην εντελώς παράλογη -μέχρι γοητείας- επικράτεια των ανθρώπων και των πραγμάτων…

.


.
Πιστεύω ότι ο Γιώργος, που ευλαβικά μελετά από τα παιδικά του χρόνια τον Γιάννη Ρίτσο, θα μας πει ακόμη περισσότερα για αυτόν από τις σελίδες του περιοδικό «Δέντρο» που θα κυκλοφορήσει εντός των ημερών με σχετικό αφιέρωμα στον ποιητή μας. Στο άρθρο αυτό, απ΄ όσα γνωρίζουμε, ξετυλίγονται κρυμμένες πτυχές του Γιάννη Ρίτσου.

Συνεχίζοντας την υπόσχεση για το αφιέρωμα τις μέρες αυτές, στον Γιάννη Ρίτσο ας απολαύσουμε ορισμένα από τα 21 ποιήματα της συλλογής «Παρενθέσεις» [7] όπως υποσχέθηκα στην Αγγελική.

Η επιλογή των «Παρενθέσεων» δεν είναι τυχαία. Ο Γιάννης Ρίτσος με τους στίχους του αυτούς επιβεβαίωσε μια πεποίθηση που έχω από την τρυφερή ακόμη ηλικία: οι ποιητές οιωνίζονται. Μαντεύουν το μέλλον και αποτυπώνουν τους οιωνούς έμμετρα. Γιατί αλλιώς δεν θα ήταν ποιητές. Θα ήταν άνθρωποι. Και η ποίηση, ως γνωστόν, απαιτεί έξοδο από το φτωχό ανθρώπινο σαρκίο.

Έτσι κάπως ξεκινούσα σ΄ ένα μικρό έντυπο, δώρο σε αγαπημένο μου πρόσωπο, στο οποίο περιλαμβάνονται 13 ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου συνοδευόμενα από ισάριθμους πίνακες του Πωλ Γκωγκέν. Ενός σπουδαίου καλλιτέχνη που απαθανάτισε την άλλη όψη της ζωής, με χρώματα φωτεινά, ως προάγγελος του 21ου αιώνα [8]. Αυτός είναι και ο λόγος που διάλεξα να «τρέξω τα έργα του» δίπλα στους στίχους του Ρίτσου. Του ποιητή που ακόμη και μετά το θάνατό του εξακολουθεί να είναι πρωτοπόρος .

.

Πωλ Γκωγκέν. Στο παράθυρο.1882. Μουσείο Ερμιτάζ, Πετρούπολη, Ρωσία.

Το νόημα της απλότητας

.

Πίσω από απλά πράγματα κρύβομαι, για να με βρείτε
αν δεν με βρείτε, θα βρείτε τα πράγματα,
θ΄ αγγίξετε εκείνα που άγγιξε το χέρι μου,
θα σμίξουν τα χνάρια των χεριών μας.

Το αυγουστιάτικο φεγγάρι γυαλίζει στην κουζίνα
σα γανωμένο τέντζερι (γι΄ αυτό που σας λέω γίνεται έτσι)
φωτίζει τ΄ άδειο σπίτι και τη γονατισμένη σιωπή του σπιτιού-
πάντα η σιωπή μένει γονατισμένη.

Η κάθε λέξη είναι μια έξοδος
για μια συνάντηση, πολλές φορές ματαιωμένη,
και τότε είναι μια λέξη αληθινή, σαν επιμένει
στη συνάντηση.

Πωλ Γκωγκέν. Upaupa (aka Fire Dance) 1891.
.
Πείνα
.
Πέρασε η νύχτα μπουκωμένη αμίλητο νερό. Τα χαράματα
έλαμψε ο ήλιος μουσκεμένος στα κουλουριασμένα καραβόσκοινα.
Πρόσωπα-σκιές, κατάρτια-σκιές, ταξίδια-
τάδαμε, δεν τάδαμε – δε χόρτασε η πείνα μας.

Κάποιος φώναζε πίσω απ΄ το βουνό κάποιος άλλος
πίσω από τα δέντρα κ΄ ένας άλλος κι άλλος
σ΄ όλο το μήκος του δειλινού –πού να τρέξουμε;
Πού να προφτάσουμε; Μήπως είμαστε εμείς που
φωνάζαμε; Και τα βουνά
γίνονταν πιο μεγάλα και κοφτερά σαν τα δόντια του πεινασμένου.

Πωλ Γκωγκέν. Μαντλίν Μπερνάρ. 1888. Μουσείο Ζωγραφικής και Γλυπτικής Γκρενόμπλ, Γαλλία.
.
Ένα πρόσωπο

.
Είναι ένα πρόσωπο φωτεινό, σιωπηλό, καταμόναχο
σαν ολόκληρη μοναξιά, σαν ολόκληρη νίκη
πάνω στη μοναξιά. Αυτό το πρόσωπο
σε κοιτάζει ανάμεσα από δυο στήλες ασάλευτο νερό.

Και δεν γνωρίζεις ποιο απ΄ τα δύο πείθει
Περισσότερο.



Πωλ Γκωγκέν. Merahi metua no Tehamana. 1893. Ινστιτούτο Τέχνης, Σικάγο, ΗΠΑ.
.

Μετάπλαση

.
Αυτό που λες γαλήνη ή πειθαρχία, καλοσύνη ή
απάθεια,
αυτό που λες κλεισμένο στόμα με σφιγμένα δόντια
δείχνοντας τη γλυκειά σιωπή του στόματος,
κρύβοντας τα σφιγμένα δόντια,
είναι μονάχα η καρτερία των μετάλλων κάτω απ΄
το χρήσιμο σφυρί,
κάτω απ΄ το τρομερό σφυρί –είναι που ξέρεις πως απ΄ το άμορφο περνας προς τη μορφή.


Πωλ Γκωγκέν. To προφίλ του Λαβάλ (Still Life with Profile of Laval). 1886. Μουσείο Τέχνης, Ινδιανάπολη, ΗΠΑ.
.
Συμπέρασμα
.
Αυτό το παράθυρο είναι μονάχο.
Αυτό το αστέρι είναι μονάχο,
σαν το τσιγάρο ξεχασμένο στο τραπέζι-
καπνίζει, καπνίζει στο γαλάζιο, μονάχο.

Κ΄ εγώ είμαι μονάχος, είπε.
ανάβω το τσιγάρο μου, καπνίζω.
καπνίζω και σκέφτομαι. Δεν είμαι μονάχος.
.

Πωλ Γκωγκέν. Faaturuma. 1891. Μουσείο Νέλσον Άτκινς, Κάνσας, ΗΠΑ.
.
Το ευχαριστώ

. Εσύ δε θα μου πεις ευχαριστώ,
όπως δε λες ευχαριστώ στους χτύπους της καρδιάς σου
που σμιλεύουν το πρόσωπο της ζωής σου.

Όμως εγώ θα σου λέω ευχαριστώ
γιατί γνωρίζω τι σου οφείλω.

Αυτό το ευχαριστώ είναι το τραγούδι μου.


Αναφορές
[1] Εαρινή Συμφωνία, Το blog της Αγγελικής Κώττη.
[2] Γιάννης Ρίτσος. Ο ποιητής της Ρωμιοσύνης.
[3] Γιάννης Ρίτσος. Εκατό Χρόνια από τη γέννησή του. 2009. ΕΚΕΒΙ.
[4] Ελληνικά Γράμματα Έτος Γιάννη Ρίτσου με επανέκδοση της βιογραφίας του από την Αγγελική Κώττη.
[5] Γιώργος Μπλάνας.
[6] Το blog των Αναγνώσεων της Αυγής
[7] Γιάννης Ρίτσος. 1946-1947, Ποιήματα, Β´. Εκδόσεις «Κέδρος»,1961.
[8] Πολ Γκογκέν, Ο προάγγελος του 21ου αιώνα, Το Βήμα, 4-8-2002.

Πηγές εικόνων
-Αφιέρωμα στον Γιάννη Ρίτσο, Φωτογραφικό Αρχείο, Ελληνικό Φεστιβάλ.
-Ο Εικαστικός Γιάννης Ρίτσος, Ριζοσπάστης, 5-10-2003
-Olga’s Gallery, Paul Gauguin
-Best Price Art, Paul Gauguin
-Indianapolis Museum of Art, Paul Gauguin
-Gauguin in Tahiti, Florida International University
..